«Жемқорлыққа жол бермеу – басты назарда» – Дархан Жазықбай

Сыбайлас жемқорлықтың алдын алудағы маңызды қадам – мемле­кеттік аппараттың жұмысын оңтайлы әрі тиімді ұйымдастыру. Мемлекеттік қызмет істері агенттігімен бұл ба­ғыт­та бірқатар кешенді жұмыс ат­қарылуда.

Мемлекет басшысының «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Қазақстан халқына Жолдауында мем­лекеттік басқару ісін қайта жаңғырту жаңа кезеңдегі басым бағыт ретінде белгіленген. Мұны іске асыру халыққа әділ, адал, ашық қызмет көрсететін, адамға бағдарланған сервистік сипаттағы мемлекеттік аппарат қалыптастыруды көздейді.

Осыған орай, әлемдік тәжірибедегі жетістіктер мен мемлекеттік қызметтің мансаптық және позициялық модель­дерінің ұтымды элементтері ескеріліп, елімізде мемлекеттік аппараттың жұмысын тиімді ұйымдастыру жаңаша сипатта өріс алуда. Нақтырақ айтсақ, мансаптық модельге сәйкес, іріктеудің ашық жүйесін қамтамасыз ете отырып, жас мемлекеттік қызметшіге төменгі лауазымдардан бастау арқылы меритократия қағидаты бойынша өсу мүмкіндігі, ал позициялық модельге сай жеке сектордан кәсіби мамандарды тарту тетіктері енгізіліп отыр.

Кадрларды іріктеудің ашық, әділ жүйе­сін қалыптастыру сыбайлас жемқорлық тәуекелдерінің алдын алудағы басты қадам. Осы орайда, агенттікпен мемле­кеттік қызметтің барынша ашықтығын қамтамасыз ету үшін «Е-қызмет» жүйесін жаңғырту жүргізілуде. Мемлекеттік қыз­метке жаңа іріктеу алгоритмі әзірленіп, кон­курстық рәсімді өткізу форматы қайта қаралды. Конкурстың жетілдірілген тәртібі үміткерлерге алдын ала белгіленген уақытта өтетін әңгімелесуден басқа бар­лық кезеңдерде әлемнің кез келген нүк­тесінен және кез келген уақытта конкурсқа қатысуға мүмкіндік береді. «Адами фак­тордың» ықпалын және сыбайлас жемқор­лық тәуекелдерін болдырмау үшін іріктеу кезеңдерінен өту кезінде үміткерлер туралы ақпарат толығымен жасырылып, оларға ID-нөмір беру көзделген. Бұған қоса, прокторинг жүйесі үміткерлердің тестілеу кезіндегі жасаған іс-әрекеттерін қадағалайды. Конкурс қорытындысы бойынша ең көп ұпай жинаған үміткер жеңімпаз ретінде жүйемен анықталады. Мұның мемлекеттік қызметке тамыр-таныс арқылы орналасу туралы стерео­типке тосқауыл қояры анық.

Әлемдік тәжірибеде сыбайлас жемқо­рлық құқықбұзушылықтарға тосқауыл ретінде ротациялау институты кеңінен қолданылады. Қызметшілерді ротациялау олардың кәсіби әлеуеті мен басқару тәжірибесін тиімді пайдалануды жүзеге асырып, сыбайлас жемқорлықтың орын алу тәуекелдерін азайтады.

Бұған дейін тиісті қызметтік баспана­лармен қамтамасыз етуге мүмкіндіктің шектеулігі ротациялауды тежейтін өзекті мәселелердің бірі болған еді. Агенттік бас­та­масымен заңнамаға енгізілген өзгеріс­терге сәйкес, енді басқа елді мекенге ротацияланған қызметшілерге тұрғын үйді жалдау үшін ротациялық төлемдер төлене­ді. Бұл шара мемлекеттік қызметшілерді ротациялауды кедергісіз жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ал бір орнында ұзақ отыру факторын болдырмау сыбайлас жемқорлықтың орын алу тәуекелін азай­тады.

Мемлекеттік қызмет жүйесінде сы­байлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың басты құралы ретінде, мемлекеттік қыз­метшілер үшін этикалық стандарттарды белгілейтін Әдеп кодексі қолданылады.

2022 жылы мемлекеттік қызметші­лердің Әдеп кодексі жаңа редакцияда қабылданды. Онда ашықтық, әділдік, адалдық, сыпайылық, адал ниеттілік, және адамға бағдарлану – мемлекеттік қыз­меттің негізгі әдептік қағидаттары ретінде белгіленді. Осылайша, қызметшілер жұртшылықпен жұмыс істеуге дайын екенін көрсетіп, өз қызметінің ашықтығын қамтамасыз етуі, халықтың сұранысына сай қызмет көрсетуі және азаматтардың өтініштерін қарау кезінде әуре-сарсаңға жол бермеуі тиіс.

Еліміздің барлық өңірінде сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға және қызметтік әдеп нормаларын бұзушылық­тардың, мемлекеттік қызметке кір келті­ретін тәртіптік теріс қылықтардың профи­лактикасына бағытталған іс-шаралар әзірлеуді көздейтін Әдеп кеңестері жұмыс атқарады. Олардың басты міндеттерінің қатарында сыбайлас жемқорлық тәуекел­дерін талдау және мемлекеттік органдар­дың сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл заңнамасын бұзу профилактикасы бойынша жұмыс қорытындыларын қарау, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу ны­сан­дары мен әдістерін жетілдіру мәселелері бойынша ұсынымдар әзірлеу арқылы сыбайлас жемқорлықты ескерту мен оның алдын алу кіреді. Бұл бағытта, Әдеп жөніндегі уәкілдер тарапынан жан-жақты түсіндірме жұмыстары жүргізіліп, жыл басынан 17 мыңнан астам азамат пен қыз­метшіге консультативтік көмек көрсетілді.

Мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы қолданыстағы заңнамаларға сәйкес мем­ле­кеттік органдардың, ұйымдардың, квази­мемлекеттік сектор субъектілерінің басш­ыларына қоластындағы қызметші­лердің сы­байлас жемқорлық қылмыстарын жаса­ғаны үшін жауаптылық қарас­тырылған.

Осы жылы осы мәселені күшейту мақсатында заңнамаға толықтырулар енгізілді. Енді қоластындағы қызметшісі бірнеше рет немесе ірі және аса ірі мөлшерде сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаса, саяси мемлекеттік қызметшінің тәртіптік жауапкершілігі міндетті түрде қаралатын болады.

Сонымен қатар саяси мемлекеттік қызметші бұрынғы жұмыс орны бойынша қызметі кезеңінде өзіне тікелей бағынысты қызметшінің сыбайлас жемқорлық қыл­мысы үшін отставкаға кету жауапкер­шілігінен босатылмайды.

Электронды мемлекеттік қызметтерді дамыту – сыбайлас жемқорлықты болдыр­маудың тиімді тетіктерінің бірі. БҰҰ-ның электронды үкіметті дамытудың жаһан­дық рейтингінде Қазақстан 28-орынға көтерілді. Бүгінде мемле­кеттік қызмет­тер­дің 93 пайызы электронды түрде көрсе­тілуде. Бұл адам факторының болмауына үлкен сеп­тігін тигізуде.

Мемлекеттік қызмет көрсету сапасына бақылауды жетілдіру аясында проактивті мониторинг жасау арқылы құқықбұзу­шылық болған жағдайда заңдылықты орнату тәжірибесі басталды. Жүргізілген мониторинг өңірлерде алты жүзге тарта негізсіз бас тарту және толық жауап жолдамау фактілерін анықтап, қызмет алушылардың құқығы қорғалды.

– Мемлекеттік қызметтер көрсету сала­сын одан әрі жетілдіру аясында агент­тікпен «Мемлекеттік қызметтер туралы» заңға енгізілетін түзетулер әзірленуде. Соған сәйкес, мемлекеттік қызмет көрсету барысында «бас тартусыз рәсімдерге» көшу, көрсетілетін қызметті алушылардың құқықтарын дереу қалпына келтіру жүйе­сін қалыптастыру қарастырылуда.

Сондай-ақ мерзімдерді есептеу, халық­аралық-құқықтық қатынастар инсти­тут­тарын енгізу, клиентке бағдарлану, про­активтік, композиттік, эксаумақтық, көрсетілетін қызметті берушіге сенім және оның дербес жауапкершілігі қағидаттарын енгізу жөнінде ұсыныстар әзірленді.

Мемлекеттік қызмет көрсетуді реттеп отырған нормативті – құқықтық базалар­ды талдау нәтижесі бойынша агенттікпен тиісті мемлекеттік органдарға анықталған кемшіліктерді жоюға қатысты 470 ұсыныс енгізілді.

Агенттік мемлекеттік қызмет көрсетуде ешқандай құпия болмауы тиіс және ол толықтай ашық болуы керек деген айқын ұстанымда.

Мемлекеттік аппарат қызметінде бюро­кратияның орын алуы оның тиім­ділігін төмендетіп, сыбайлас жемқорлық тәуекелін тудыруы мүмкін екендігін ешкім жоққа шығармайды.

Президенттің мемлекеттік аппараттың қызметін бюрократиядан арылту жөніндегі шаралар туралы Жарлығына сәйкес аген­ттікпен жүргізілген мониторинг және тал­дау нәтижелері бойынша бюро­кра­тиялық кедергілерді жоюға қатысты 373 ұсыныс әзірленді.

Бұл ұсыныстар сервистік мемлекеттік аппаратты қалыптастыруға және артық бюрократиялық кедергілерді жоюға қа­тысты болып отыр. Мұның барлығы көр­сетілетін мемлекеттік қызметтің жұрт­шылық үшін ашықтығы мен тиімділігін қамтамасыз етіп, заңға қайшы түрлі әрекет болмауына септігін тигізеді деп күтілуде.

Жемқорлыққа жаппай төзімсіздікті қалыптастыру және оның қоғамдағы әділдік принциптеріне қайшы әрекет екенін әр адамның саналы түрде сезінуі, түсінуі маңызды.

Мемлекет басшысы Түркістанда өткен Ұлттық құрылтайда «Ең бастысы, біз мемлекеттік аппарат өкілдерінің сана-сезімін өзгертуге баса мән беруіміз қажет. Олар туған-туыстарының арасында не болмаса қоғамда абырой-беделге ие болуды емес, ең алдымен, халыққа, елге адал қызмет етуді мақсат тұтуға тиіс. «Адал азамат» дегеніміз – осы» деп атап өтті.

Жеке бастың қамынан көрі елдік мүд­дені биік қою адамды абырой биігіне көтерері анық. Қоғамдық санада адам­шылық қасиеттер мен ар-ұждан жоғарғы идеалдарға айналғанда ғана әр адам өз басының пайдасын емес, елдің қамын ойлайтын азаматтық сана деңгейіне көтеріледі. Ол үшін рухани-адамшылық құндылықтарды адамның бойына сіңіру мен тұрақтандыруды ерте жастан бастау қажет. Мұны тәрбие, білім беру үрдісімен бірге жүргізу керек. Адалдықты адам­шылық­тың өлшемі ретінде бойына сіңір­ген адамдардың мемлекет пен қоғамға тигізер пайдасы қашанда зор. «Адал аза­мат» болу әр адамның өзі өмір сүріп отыр­ған мемлекет пен қоғам алдындағы жауап­кершілігін терең сезінуінен бас­талады.

Бүгінде агенттік алдында мемлекеттік қызметшілердің «Адал азамат» идеал­дарына сай келетін кәсіби және тұлғалық қасиеттерін үнемі ілгерілету міндеті тұр. Бұл нені білдіреді? Әрбір мемлекеттік қызметші сыбайлас жемқорлық көрініс­теріне, мемлекеттік қызметке кір келті­ретін бюрократияға, көзбояушылық фор­мализмге, жұмыстың имитациялық сипа­тына және қызметтің жасанды деклара­тивті элементтеріне жол бермей, жұмыс тәсілін өзгертіп, жаңаша серпінге қадам жасауы керек. Ең бастысы, қоғам мүддесін өз мүддесінен жоғары қоя алатын тұлғалық қасиетке ие болуы тиіс. Осы талаптарды енгізу тетіктерін қалыптастыру агенттік жұмысының басым бағыт­тарының бірі.

Жемқорлық деңгейі төмен елдердің тәжірибесі бұл дерттің алдын алудағы ең басты және стратегиялық тұрғыда ең пәрменді шара – қоғамда жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру екенін көрсетіп отыр. Жемқорлық – бұл тұтас қоғам болып күресетін дерт. Бұл жалпы азаматтарымыздың, әсіресе мемлекеттік қызметшілердің саналы өзгеруі бағытында жүргізілетін кешенді идеологиялық жұмысты қамтиды.

Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шараларына қатысты бүгінде агенттікпен жасап жатқан жұмыстар сыбайлас жем­қорлықтың болуына мүмкіндік тудыратын түрлі кедергіні жоюмен, оның себебінің алдын алумен байланысты бо­лып отыр. Жемқорлыққа жол бермеу бас­ты назарда. Бұл жұмыс тұрақты түрде жал­ғасын та­батын болады.

Дархан Жазықбай, ҚР Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің төрағасы

Важным шагом в предупреждении коррупции является совершенствование эффективной системы государственной службы. Агентством по делам государственной службы принимается ряд комплексных мер в этом направлении.

В Послании народу Казахстана "Справедливое государство. Единая нация. Благополучное общество" глава государства поставил задачу комплексной перезагрузки системы государственного управления. Реализация этой задачи требует формирования сервисного государственного аппарата на принципах справедливости, честности, открытости и человекоцентричности, а также укрепления доверия граждан к государственным институтам, обеспечения гармоничного функционирования государственного аппарата в интересах общества.

Наши усилия направлены на формирование новой эффективной организации работы государственного аппарата с учетом достижений мировой практики и положительных аспектов карьерной и позиционной моделей государственной службы. Если говорить конкретнее, в соответствии с карьерной моделью внедрена открытая система отбора, и молодые государственные служащие, начиная свою карьеру с низших должностей, имеют возможности продвижения и карьерного роста по принципу меритократии. Согласно позиционной модели внедрены механизмы привлечения профессионалов из частного сектора.

Создание прозрачной и справедливой системы отбора кадров на государственную службу является основным шагом в предотвращении рисков коррупции. Для обеспечения максимальной прозрачности агентство модернизирует автоматизированную систему e-Qyzmet. Разработан новый алгоритм отбора на государственную службу, пересмотрен формат конкурсной процедуры. В век цифровых технологий процедура конкурса позволяет кандидатам участвовать в ней из любой точки мира и в любое время на всех этапах, за исключением собеседований, проводимых в заранее установленное время. Во избежание влияния "человеческого фактора" и рисков коррупции на этапах отбора каждому претенденту присваивается специальный ID-номер, все личные идентифицирующие данные становятся анонимными. Кроме того, система прокторинга контролирует действия кандидатов во время теста. По итогам конкурса система определяет кандидатов, набравших наибольшее количество баллов. Очевидно, что новая система отбора разрушает сложившийся стереотип о невозможности поступить на государственную службу без поддержки третьих лиц.

В качестве одного из эффективных инструментов по противодействию коррупции в мировой практике широко применяется институт ротации. Ротация позволяет в полной мере эффективно использовать профессиональные навыки и управленческий опыт специалистов, вместе с тем и снижать коррупционные риски.

До сегодняшнего дня одной из острых проблем, препятствующих ротации, была ограниченная возможность предоставления соответствующего служебного жилья. Теперь, согласно внесенным по инициативе агентства в действующее законодательство изменениям, ротируемым специалистам предусмотрена выплата денежной компенсации для аренды жилья. Данная мера позволяет обеспечить беспрепятственную ротацию госслужащих. А отказ от практики длительного пребывания на одной должности снижает коррупционные риски.

В качестве основного инструмента противодействия коррупции в системе государственной службы используется Этический кодекс, устанавливающий этические стандарты для государственных служащих.

В 2022 году была принята новая редакция Этического кодекса государственных служащих. В кодексе определены: справедливость, открытость, честность, непредвзятость при выполнении своих обязанностей в интересах граждан и общества — основными этическими принципами государственной службы. Это предполагает, что государственные служащие должны быть готовы работать с населением, обеспечивать прозрачность своей деятельности, предоставлять качественные услуги в соответствии с потребностями народа, избегать волокиты при рассмотрении обращений граждан.

Одной из мер, направленных на профилактику коррупции и нарушений норм служебной этики, дисциплинарных проступков, дискредитирующих государственную службу, выступает деятельность советов по этике, созданных во всех регионах страны. В число их неотъемлемых задач входит превенция коррупции путем анализа рисков и рассмотрение результатов работы госорганов по предупреждению нарушений антикоррупционного законодательства. В вопросах всестороннего разъяснения госслужащим предъявляемых к ним норм и требований задействован институт уполномоченного по этике. С начала текущего года, к примеру, ими было оказано более чем 17 тысяч консультаций.

В последние годы была усилена ответственность в отношении руководителей государственных органов, организаций и субъектов квазигосударственного сектора за коррупционные правонарушения их подчиненных.

В текущем году для усиления этой нормы были внесены дополнения и поправки в действующее законодательство. В случае выявления коррупционного преступления со стороны подчиненных или совершения подчиненным коррупционного преступления с причинением крупного и особо крупного ущерба ответственность политического служащего подлежит обязательному рассмотрению. Более того, политические госслужащие несут ответственность в случае выявления фактов совершения коррупционного преступления бывшими его прямыми подчиненными в период его руководства.

Эффективным методом предотвращения коррупции является дальнейшее развитие системы оказания электронных госуслуг. Согласно глобальному рейтингу ООН, по уровню развития электронного правительства Казахстан занимает 28-е место. В электронном формате оказывается 93% всех госуслуг. Это во многом обеспечивает исключение человеческого фактора.
В рамках совершенствования процессов контроля качества госуслуг внедрена практика восстановления законности на основе проактивного мониторинга. В текущем году в результате проведенной работы выявлено порядка шестисот случаев необоснованного отказа, предоставления неполных услуг в регионах. Тем самым были восстановлены права услугополучателей.
Агентство для усовершенствования сферы готовит пакет поправок для внесения изменений в Закон "О государственных услугах". Рассматривается переход на "безотказные процедуры" при оказании госуслуг и формирование системы незамедлительного восстановления прав услугополучателей.

Кроме того, были разработаны рекомендации касательно учетов сроков, внедрения международно-правовых институтов, а также принципов клиентоориентированности, композитности, проактивности, экстерриториальности, доверия к поставщику услуг и личной ответственности. На основании анализа нормативной правовой базы, регулирующей предоставление государственных услуг, были даны 470 рекомендаций соответствующим государственным органам по устранению выявленных недостатков.

Агентство придерживается позиции, что при оказании государственных услуг не должно быть никаких тайн, все должно быть максимально прозрачным.
Никто не станет отрицать, что распространение бюрократии несет серьезные риски для эффективного функционирования государственного аппарата, создает условия для распространения коррупции.

Согласно Указу главы государства "О мерах по дебюрократизации деятельности государственного аппарата" агентством на основе мониторинга и анализа представлены 373 рекомендации по дебюрократизации деятельности госаппарата. Предложения касаются формирования сервисного государственного аппарата и исключения излишних бюрократических барьеров. Ожидается, что все это обеспечит прозрачность и эффективность оказания госуслуг населению, а также поможет предотвратить различные противоправные действия.

В настоящее время крайне важно создать условия для формирования нетерпимости к коррупции, каждый должен осознать, что коррупционные преступления противоречат принципам справедливости в обществе.

Выступая на заседании Национального курултая в Туркестане, глава государства отметил: "Главное — изменить сознание представителей государственного аппарата. Они должны приходить на работу с полной решимостью служить народу и стране, а не для получения ложного авторитета среди своих родственников и в обществе. В этом заключается идея "Адал азамат".
Очевидно, что приоритет интересов общества над своими личными делает честь человеку. Когда в общественном сознании человечность и совесть станут самыми высокими идеалами, когда интересы общества будут превалировать над личными, только тогда человек способен достичь высокого уровня гражданского сознания. Для этого необходимо с самого раннего возраста формировать и укреплять духовные ценности граждан. Это достигается путем воспитания и образования человека. Люди, для которых честность является их неотъемлемой сущностью, мерой человечности, способны принести большую пользу государству и обществу. Становление ответственного гражданина — "Адал азамат" начинается с глубокого осознания своей ответственности перед обществом и государством.

В настоящее время перед агентством поставлена задача по формированию профессиональных и личностных качеств госслужащих в соответствии с идеалами "Адал азамат". Что это значит? Каждый государственный служащий должен сознательно изменить свое мышление, менять стиль и методы работы, придать новый импульс своей деятельности. Не допускать проявлений коррупции, бюрократизма, формализма, имитации бурной деятельности, популизма на государственной службе. Государственные служащие, в первую очередь, должны уметь ставить общественные и национальные интересы превыше личных карьерных амбиций. Формирование требований для развития этих качеств является одним из приоритетных направлений работы агентства.

Опыт стран с низким уровнем коррупции показывает, что наиболее эффективной мерой по ее предотвращению является формирование антикоррупционной культуры. Коррупция — это зона ответственности всего общества. Для этого необходимо проводить комплексную идеологическую работу по изменению мышления государственных служащих, соответственно, менять отношение самого общества к этим явлениям.

Деятельность агентства в вопросах профилактики коррупции нацелена на создание системных условий и механизмов для предотвращения причин ее появления. В центре внимания — недопущение проявлений коррупции и коррупционных рисков на государственной службе. Работа в этом направлении будет продолжена.

Дархан Жазыкбай, председатель Агентства по делам государственной службы РК